Historie

Vurige liefde

In 1937 verscheen Maria eindelijk in Nederland. Janske Gorisse uit Welberg was de uitverkorene die haar mocht aanschouwen. Zij ontving bovendien de stigmata: de wonden in handen, voeten en zijde van de gekruisigde Christus. In andere katholieke landen zoals België, Frankrijk, Spanje en Italië gebeurde dat in de negentiende en in het begin van de twintigste eeuw voortdurend, maar de Nederlandse katholieken waren tot dan toe van dergelijke wonderen verstoken gebleven, hoe trouw ze ook waren aan Rome.

Al gauw werd Welberg een bedevaartsoord het zag ernaar uit dat het best wel eens de status van Lourdes zou kunnen bereiken. Totdat het Vaticaan een onderzoek instelde en de cultus begin 1951 verbood. Alles wat aan Janske herinnerde werd verwijderd uit de kerk van Welberg. Zelf werd ze feitelijk verbannen naar Wouw. Dit plotselinge verbod is altijd met raadsels omgeven geweest. Betrokkenen zwegen als het graf en archiefstukken en objecten die te maken hadden met de cultus in Welberg kwamen letterlijk achter slot en grendel in het bisschopshuis in Breda. Zelfs de archivaris kon er niet bij.

Peter Jan Margry, hoogleraar etnologie aan de Universiteit van Amsterdam, doet al tientallen jaren onderzoek naar bedevaartsoorden. Welberg had steeds zijn speciale belangstelling en het was voor hem dan ook een buitenkans dat bisschop Tiny Muskens hem toegang gaf tot het geheime Welberg-archief. En ook paus Franciscus speelde een rol door de archieven uit de tijd van paus Pius XII, toen de affaire zich afspeelde, toegankelijk te maken voor onderzoekers.

In het boek speelt de Welbergse pastoor Janus Ermen een hoofdrol. Hij wist dat als zo’n cultus maar lang genoeg duurt, de bisschop of het Vaticaan op een zeker moment een onderzoek instelt. De rooms-katholieke Kerk staat namelijk op zijn minst ambivalent tegenover dit soort bovennatuurlijke verschijnselen. In de meeste gevallen worden ze niet erkend: Lourdes is dus eigenlijk een uitzondering. De sluwe Ermen wist hoe hij kritische vragen zou kunnen omzeilen en bereidde zich grondig voor op zo’n onderzoek. Mocht Janske sterven dan had hij het materiaal al klaarliggen waarmee het proces voor haar heiligverklaring kon worden begonnen. Van de bisschop van Breda, Petrus Hopmans, had hij niets te vrezen. Die was ervan overtuigd dat er in Welberg wonderen waren geschied en reageerde niet op kritische geluiden.

Het Vaticaan deed dat wel en constateerde dat de zaak berustte op bedrog. Ook kwam uit dat de geestelijke liefde tussen Janske en de pastoor was overgegaan in lichamelijke. Minstens honderd keer hadden ze seks gehad in de biechtstoel. Margry had dit kunnen presenteren als de spectaculaire uitkomst van zijn onderzoek, maar die stoeipartijen zijn voor hem een bijzaak waar hij nauwelijks een alinea aan wijdt. Of er echt bovennatuurlijke zaken zijn gebeurd, is evenmin aan de orde wat hem betreft. Hij wil te weten komen wat er gebeurd is en waarom. Als cultuurhistoricus en etnoloog bestudeert hij als een constructie die door mensen is bedacht.

Zijn onderzoek levert ook veel stof op voor verder onderzoek. Allereerst hoe controlemechanismes in de rooms-katholieke Kerk faalden. Bisschop Hopmans was een besluiteloze, vermoeide oude man die het liefste wegkeek van lastige kwesties. Zijn Roermondse collega Guillaume Lemmens was dol op Janske en kwam regelmatig bij haar op bezoek. De naïeve Lemmens geloofde maar al te graag in bovennatuurlijke zaken. Hij staat voor de anti-intellectualistische stroming binnen de toenmalige kerk die de moderne tijd het hoofd probeerde te bieden met een kinderlijk geloof. Het is ongehoord dat een bisschop zich zo intensief inlaat met een gelovige uit een ander bisdom. Hopmans keek weg.

Ook het celibaat komt aan de orde. Het is opmerkelijk hoe veel geestelijken Janske om raad vroegen omdat zij worstelden met die verplichting. Kennelijk hadden ze daadwerkelijk baat bij de gesprekken met haar. Zij had de touwtjes in handen in dit “spel dat door zo veel vertegenwoordigers van de kerk zo lang symbolisch werd meegespeeld”, schrijft Margry. Hij noemt het ook in internationaal perspectief uitzonderlijk dat zo velen “zich in hun geloof en moraal lieten adviseren en sturen door een lekenzieneres”.

Uiteindelijk was Janske het slachtoffer van de affaire. Zij werd verbannen naar Wouw, waar ze jaar laatste jaren ziek en depressief sleet. Wel bleef zij, vooral telefonisch, contact houden met Ermen. Die bleef pastoor in Welberg, waar er nu een straat naar hem is genoemd. Janske stierf in 1960 en werd op het kerkhof in Welberg begraven. Meer dan duizend mensen uit Nederland, België en Duitsland kwamen naar de uitvaart. Nog tientallen jaren werden er bloemen op het graf gelegd en ook nu ligt het er opvallend goed onderhouden bij – tussen de graven van de pastoors en kapelaans van Welberg.

Peter Jan Margry, Vurige liefde. Het geheim rond het Bloedig Bruidje van Welberg. (Amsterdam: Prometheus), 400 blz., ill. ISBN 978 90 446 4858 4. Prijs € 27,50.